Çay'ın Türkiye'deki Tarihi ve Çay Kelimesinin Kökeni

Yazan: Necati Demircan 

17 Şubat 2020

Hepimizin vazgeçilmez bir parçası olan, çoğumuzunda fazlaca tükettiği hatta ülke tanımında bile öne çıkan çay tarihi ve nereden geldiği üzerine bir yazı derledik. 

Çin'den Tüm Dünyaya Yayılan Yolculuk

Hepimizi tükettiği çay MÖ 2737 yılında Çin'de İmparator Shen Nong tarafından keşfedilmiştir.  Daha sonra imparator kurduğu çay bahçeleriyle çayın faydalı birbitki olduğunu halka yaymaya çalışmıştır.(1) Daha sonrasında çay Çin'in vazgeçilmez bir içeçeği haline dönüşmüştür.

    Daha sonrasında İngilizler 1788 yılında Çin’den çay tohumu getirilip Hindistan’da yetiştirmeye başlamıştır. Hindistan’da önce Kalküta, 1823’te de Assam bölgesinde çay bahçeleri teşkil edilmiş, daha sonra Güney Hindistan’ın Darjeeling bölgesinin yanı sıra, Bangladeş, Seylan ve Endonezya’dayeni çay bahçeleri kurularak çay tüketimi daha da yaygın hale getirilmiştir.(2) 

Dünyada çay kelimesi kullanılışı haritası

 Çay Kelimesindeki Benzerlik 

Bugün ki Çincede de ''Çha'' (茶) olarak kullanılan çay kelimesi dünyanın birçok yerinde de ''çay'' olarak kullanılmaktadır. Peki ama diyeceksiniz İnglizcede çay anlamına gelen ''tea'' kelimesi nasıl türedi? 17’nci yüzyılda Hollandalıların Çin’deki ana üssü Çin’in sahil bölgesi Fujian'daydı. Kıyı şeridinde bulunan Fujian'da yaygın olan Min Nan Çincesi, çay kelimesini “te” olarak tanımlıyordu. Bundan dolayı batı ülkelerine çay ''te'' yani ''tea'' kelimesi üzerinden türetilerek öğrendiler. 

    Hollandalılar (thee), İngilizler (tea), İspanyollar (té), Fransızlar (thé), Almanlar (tee) Endonezyalılar (teh) ve Afrika'nın batı ve güney ülkeleri "te" gibi birbirine benzeyen isimler kullanırken, Türkler (çay), İranlılar (chay چاى), Ruslar (çay), Japonlar (oça), Araplar (şay), Hindistanlılar (şay), Doğu Afrikalılar (çai) gibi ülkeler ise 'ça'nın isimlerini kullanıyor.

    Kısaca bu durumu şöyle açıklamak mümkündür. Tarihi karayolu olan İpekyolu'nun geçtiği ülkeler ''ça'' ve ''çay'' kelimelerini kullanırken deniz yoluyla Fujian'dan öğrenen ülkeler ''te'' ve ''tea'' kelimesi üzerinden öğrendiler. 

Osmanlıya Çay Geleneği nereden geldi

Bazı kaynaklara göre 12. yy’da Kazakistan’da yaşayan Türk şair Hoca Ahmet Yesevi’nin çayı içen ilk Türk olduğunu anlatıyor.(3) Osmanlıda çok yaygın kahve tüketimi ve kahvehane kültürü vardı. Bizim ilk çay ile tanışmamız yemenden gelen kahvenin pahalılaşması sonrası tüccarların çay ithal etmesi ile başladı. Ardından 2. Abdülhamit Japonya’dan tohum tedarik ettirerek Bursa'ya ektirilir fakat ekolojik sebeplerden dolayı çay burada yetiştirilemez.

      1917 yılında Halkalı Yüksek Ziraat Mektebi Müdür Vekili Ali Rıza Erten ve beraberindeki heyet, çay yetiştirilen bölgeyi incelemek üzere Batum’a gider. Doğu Karadeniz’de Rize ve çevresinin toprak ve iklim koşulları itibariyle Batum’la benzerlik gösterdiğini anlatan bir rapor hazırlar ve dönemin Ekonomi Bakanlığı’na sunar.  Araya Birinci dünya savaşı girer  ve rapor askıya alınır. Kahvenin yokluğu ve ithal edilmesi ülkede büyük sorun yaratır. Bunu gören Atatürk çay üzerinde de çalışmalar yapılmasına karar verir.   1924 yılında Rize ve çevresindeki sosyo-ekonomik sorunların tartışıldığı bu dönemde tekrar gündeme alınır. Rize’ye çayı getiren kişi ise 1910’larda Rize Ziraat Odası Reisliği’ni yürüten Hulusi Karadeniz'dir. Hulusi Bey, Rusya’nın işgali altında olan Batum ile Rize’nin iklim şartlarının benzerliği noktasından hareket ederek, 1912’de oradan Rize’ye tohum getiriyor. Bahçesine ektiği çay tohumları kısa bir süre sonra sonuç verir. Cumhuriyet’ten sonra Karadeniz soyadını alan Hulusi Bey, çay ile ilgili tecrübelerini Dışişleri Bakanlığı’na ve Halkalı Ziraat Mektebi hocalarından Ali Rıza Bey’e (Erten) bildirir. Hulusi Karadeniz ve Ali Rıza Erten’in gayretleri, ardından modern çaycılığın kurucusu Zihni Derin ile cumhuriyet hükümetinin çay politikasının ilham kaynağı olur. (4) 

 

    1924 tarihli çay, mandalina ve portakal yetiştirilmesine ilişkin 407 Sayılı Kanun çıkartılır. Dönemin Ziraat Umum Müdürü Zihni Derin tarafından başlatılan ilk çalışmalar, Gürcistan’dan getirtilen ilk tohumlarla mümkün olur. Rizeli üreticilere dağıtılan bu tohumlarla Borçka’da ilk deneme üretimleri başlar. Deneme üretimlerinin başarılı sonuçlanmasıyla, 1937’de Batum’dan 20 ton çay tohumu ithal edilir ve ilk mahsul 1938 yılında alınır. Rize’ye ilk çay tohumunu getiren Hulusi Karadeniz ile ilk çay kanununun hazırlanmasında emeği geçen Esat Özoğuz’da bölgede saygıyla anılan unutulmaz isimlerdir. 1930’lu yılların sonunda bölgede birçok küçük ölçekli fabrika kurulmasından sonra çay bugün Rize'nin ekonomisinin vazgeçilmezi haline gelmiştir.(5)

Cumhuriyetin Desteğiyle Çay Milli İçeçek Haline Geldi

      1924 yılından 1937 yılına kadar yapılan çalışmaların olumlu netice vermesi ile Batum´dan 1937 yılında 20 ton,1939 yılında 30 ton çay tohumu, 1940 yılında 40 ton çay tohumu ithal edilerek çay bahçesi tesisi çalışmalarına başlanmıştır. Kanunun üçüncü maddesinde fidanların Hükümetçe parasız verileceğinin belirtilmesi üzerine Rize’deki narenciye fidanlığında çay fidanı yetiştirilmesine başlanmıştır.(6) İlk yaş çay yaprağı hasadı ve kuru çay üretimi 1938 yılında gerçekleştirilmiştir.(7)

 

Yıllara göre Çay Üretimi ve Devletin Tohum Desteği (1939-1950 arası)

29 Mart 1940 tarihinde çıkarılan 3788 sayılı “Çay Kanunu” ile çay tarımının ve üreticisinin desteklenmesi güvence altına alındı. Bu kanuna dayanılarak çay tarım alanları, ekolojik ilkelere göre Trabzon-Araklı deresinden (Karadere) komşumuz SSCB (Gürcistan) sahiline kadar, sahilden 15 km içeride olmak üzere belirlendi. Çay tüketim ve dış alım durumu dikkate alınarak 30 bin dönümlük bir alan çay tarımı için ayrıldı ve Ziraat Bankası’nın 5 yıl süreyle üreticiye faizsiz olarak 25 lira kredi vermesi kararlaştırıldı. Aynı kararname ile 1940 yılında Hopa, Sürmene ve Of’ta çay tarımı yapılmasına izin verildi. Sonraki yıllarda kahveyle birlikteçay alımı da Tekel kapsamına alındı. Böylece uzun süren tecrübe aşamasından sonra hedef tutturulunca, ilkel atölyelerin yerine modern fabrikaların tesisi kaçınılmaz oldu. Nitekim Fener Mahallesinde 1946 yılında temeli atılan Rize Çay Fabrikası 1947 yılında işletmeye açıldı ve Türkiye çay ihracatına başladı. (8)  Çay Kurumu Genel Müdürlüğü’nün kısa adıile ÇAYKUR’un 1947 sayılı kanun ile kurulmasından sonra Türkiye çaycılığı hızlı bir gelişme sürecine girmiştir.(9)

Dünyada en fazla çay tüketme ve üretme

     Kişi başına ortalama yıllık 6.87 kg çay tüketimiyle Türkiye, dünya üzerinde en çok çay tüketen ülke konumundadır. Dünya çay üretiminde 2,270 milyon ton ile Çin'in birinci olurken, Türkiye'nin 259 bin ton ile beşinci sırada yer almıştır.(10)

Çay ve Amerika 

Thomas Lipton’un ilk dükkânı da 1871 yılında, İngiltere / Glasgow'da hizmete girer. 1890 yılına gelindiğinde Thomas Lipton, Seylan’da ilk çay tarlasını satın alır. Hindistan’dan getirilen çay tohumları 1903 yılından itibaren Kenya ’da yeşermeye başlar.(11)

KAYNAKLAR

1.  Nadir Yurtoğlu ''Türkiye Cumhuriyeti’nde Çay Yetiştiriciliği ve Çay Politikaları (1923-1960)'' History Studies, Volume 10Issue 8, p. 209-232, November 2018
2.  Nadir Yurtoğlu ''Türkiye Cumhuriyeti’nde Çay Yetiştiriciliği ve Çay Politikaları (1923-1960)'' History Studies, Volume 10Issue 8, p. 209-232, November 2018, sayfa 210
3.  https://www.ntv.com.tr/yasam/cayin-turkiye-seruveni,OvV37KsHyEa7mH90ROvtGQ 
4.   http://www.caykur.com.tr/Pages/Blog/BlogDetay.aspx?ItemId=48  
5.   https://www.rtb.org.tr/tr/cayin-tarihcesi (Rize Ticaret Borsası) 
6.   Nadir Yurtoğlu ''Türkiye Cumhuriyeti’nde Çay Yetiştiriciliği ve Çay Politikaları (1923-1960)'' History Studies, Volume 10Issue 8, p. 209-232, November 2018, sayfa 211 
7. http://www.caykur.gov.tr/Pages/Kurumsal/KurumHakkinda.aspx?ItemId=6 
8. Dündar Alikılıç ''Çay’ın Karadeniz Bölgesi için önemi ve tarihi seyri'',Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016, sayfa 276 
9.    Dündar Alikılıç ''Çay’ın Karadeniz Bölgesi için önemi ve tarihi seyri'',Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 2016, sayfa 277 
10. https://tr.euronews.com/2019/12/22/cay-ismi-nereden-geliyor-neden-baz-ulkelerde-cay-baz-ulkelerde-tea  
11. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ay_(i%C3%A7ecek) 

Yasal Uyarı: Yayınlanan köşe yazısı/haberin tüm hakları Nutuk Dergisi'ne aittir. Kaynak gösterilse veya habere aktif link verilse dahi köşe yazısı/haberin tamamı ya da bir bölümü Dergi ismi kullanılmadan kesinlikle yayınlanamaz.